Dowladda Soomaaliya ayaa si dhow uga shaqeyneysa sidii ay nabad ugu soo celin lahayd gobolada waqooyi ee Somaliland, xilli ay sii kordhayso xiisaddo u dhaxeeya maamulka gobolka iyo ciidamo beeleedyo deegaanka ah, sidaasi waxaa yiri,Madaxweynaha  Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya Mudane Xasan Sheekh Maxamuud oo la hadlay shabakadda Aljazeera.

“Waxaan rumaysanahay in midnimadu ay tahay xalka kaliya,laakin kuma doonayno midnimada rabshado,” Mudane Xasan Sheekh ayaa intaa ku daray.

“Waxaan u ololeyneynay labadii toddobaad ee ugu dambeeyay sidii aan marka hore u joojin lahayn rabshadaha, ka dibna aan u furi lahayn meel wadahadal ah,” Madaxweynaha ayaa ku yiri wareysi dhinacyo badan taabanaya oo uu kaga hadlay dagaalka ay dowladdu kula jirto Al-shabaab, abaar baahsan ee ka jira dalka iyo qodobbo kale.

Dagaal ayaa bishii hore ka dhacay magaalada Laascaanood ee gobolka Sool, waxaana ku dhintay ugu yaraan 80 qof, waxaana ku barakacay in ka badan 185,000, sida ay sheegtay QM.

Soomaalidu dhaqan ahaa waa Dad deeqsiyaal ah, marka ay timaado is caawinta, waxaana tusaale u soo qaadan karnaa marka ay iyaga dhexdooda isu samafalaan, Soomaalidu waa Reer Guuraa, marka ay safrayaan ma qaadan jirin wax sahay ah, waxayna kolba cidda ugu horreysa u soo marti jireen, kuwaasi oo u looga hadba waxa ay hayaan, habeenkaasi hakaasi ayuu ku hoydaa ilaa uu subaxii dambe ka sii kalaha, sidaasi ayuu ku gaaraa ilaa meesha uu doono.

Dhinaca kaalmeynta Wadamada kale ee dunida ayay kaalmo mug leh ka qaadan jireen, waxayna deeqo iyo sadaqo gaarsiin jireen dalalka Carabta, sida ay sheegeen Culumo aqoon durugsan u leh taariikhda, islamarkaana ka sheekeeyay sida Ummadda Soomaaliyeed ay waligoodba loogu yaqaan marti soorka iyo u kaalmeynta dadka u soo martiya, waana ku caan Shacabka Soomaaliyeed arrintaasi, mana ah wax ay iyagu isku faaninayaan ee waa wax u dhasheen oo soo jireen ay ka sdhaxleen Awoowayaashood.

Haddii aan gudagalo dulucda warbixinta muxuu yahay Xiriirka ka dhaxeeya Soomaaliya iyo Turkiye?, waa xiriir diblomaasi iyo mid bulsho ee u dhexeeya Soomaaliya iyo Turkiye, kaasi  oo ah mid taariikhdiisa fog tahay ama fac weyn tahay, waxaaana ku soo xasuusan karnaa dawladii Cusmaaniga oo uu hogaaminaye Cusmaan oo soo gaaray koonfurta dalka Soomaaliya, taasi oo aheyd dowlad islaam ah oo ka dhisneed dalka turkiga magaalo madaxna u aheyd istanbul ayaa dawladaan ayaa Soomaaliya ka talineyse ku dhawaad 300 oo sano.

Xiriirkii wanaagsanaa ee u dhaxeeyay Turkiga iyo dalka Soomaaliya waxa uu hakad galay, kaddib markii ay burburtay dawladii Cusmaaniyiinta lana aasaasay jamhuuriyaddii Turkiga sannadkii 1923.Turkiga waxa uu markii ugu horreysay xafiis siyaasadeed ka furtay Soomaaliya 1979, waxa uuna shaqeynayay ilaa iyo markii uu Qarankii Soomaaliyeed bur-buray sanadkii 1991-kii.

Mar kale ayuu xiriirku soo laabtay, waxay aheyd goor dalka dhibaato badani ka jirtay abaar iyo   colaad bishi July sannadkii 2011-kii, iyadoo ay Qaramada Midoobay ku dhawaaqday in macluuli ka jirto gobolada koonfureed ee Soomaaliya Bakool iyo Shabeelada hoose, markii dambe abaartu waxay ku fiday gobolo kale sida Shabeelada Dhexe, Dawladda dalka ka jirtay waxay aheyd ku meel gaar , awoodeeda inay ka jawaabto macaluusha ayaa iska xadidneyd, caasimadda qeybo ka mid ah waxaa ka socday dagaal toos ah, badi gobalada siiba meelaha abaabrtu aadka u saameysay waxaa gacanta ku hayay Kooxda Khawaarijta ah ee Alshabab.

Recep Tayyip Erdogan, Madaxweynaha dalka Turkige oo xilligaas Ra’iisulwasaare ahaa ayaa ku dhiiraday inuu ka soo dego Muqdisho oo loo arkayay meel halis ah, waxa uu xeradooda ugu tagay dhibbenayaashii ama Barakacayaashii abaarta, waxa uu ahaa ficil dareenkiisa leh, Imaantinkiisu waxay furitaan u aheyd xiriirka labada dal, dhinaca kale waxay kalsooni siisay dawladihii ka didsanaa ama ka cabsanayay Soomaaliya, waxaana durba bilowday in Dawlado waaweyn oo ay ka mid yihiin Mareykanka, Britain, China, Dunida Muslimkas iyo kuwo kale ay bilaabaan inay xiriir diblomaasi la yeeshaan Soomaaliya, sidaa darteed dawladda Turkiye waxay geed-qaaday kayntii cabsida ee ku dadneyd dalka, Quwadaha dunidana kama qarsooneyn dhibaataas, hase ahaatee kuma aysan soo deg degin wax ka qabashada dhibaatadaasi, balse mar qura waxaa lagu baraarugay dawladda Turkiga  oo hawlo samafal ah ka bilowday dalka.

Markii uu ka dhacay dhulgariirkii aadka u daraa Dalkaasi Turkiye ayay dunidu u gurmatay, gacan ka geysashada dhibaatadaasi ka dhacday Dalka gaar ahaan Gobolada Dalkaasi qaarkood, sidaasi awgeed Soomaaliya Masuuliyiinteeda ee uu ugu horreeyo Madaxweyne Xasan Shiikh Maxamuud ayaa Shacbiga iyo Madaxda Dalkaasi u diray dhambaallo tacsi ah, iyagoo u muujiyay sida ay uga xun yihiin waxa ka dhacay halkaasi, “waana la qeybsaneynaa murugada”  ayay ku yiraahdeen Dhambaaladooda, waxaana dhawaan la bilaabay dhaqaale ururin la doonayo in lagula garab istaago Walaaaha Turkiye ee waxyeeladu ka soo gaartay dhulgariirka.

Ra’iisul Wasaaraha Xukuumadda Federaalka Soomaaliya Mudane Xamse Cabdi Barre ayaa daah-furay ololaha taakulaynta iyo gurmadka dowladda iyo shacabka aan walaalaha nahay ee Tukiga, kuwaas oo ay dhibaato baaxad wayni ka soo gaartay dhulgariirkii dhawaan dalkaas ku dhuftay, waxaana Kulan qaaraan loogu ururinayo shacabka iyo walaalaha ee Turkiye uuna soo qabanqaabiyey Gudddiga heer Qaran ee Ra’iisul Wasaare Xamse u magacaabay gurmadka Turkiga, ayna ka soo qaybgaleen Wasiiro, ganacsato, Culimaa’udiin, madaxda dhaqanka iyo bulshada qaybaheeda kala duwan ayaa lagu qabtay magaalada Muqdisho.

Guddiga Qaran ee gurmadka dhul-gariirkii dhawaan ku dhuftay dalka aan walaalaha nahay ee Turkiga ayaa shaaciyay Akoonnada ay bulshada Soomaaliyeed uga qeyb qaada karaan gurmadka oo lacagaha ay ku soo diri karaan, waxaana bilaabay Dowladda Soomaaliya ayaa ku bilowday 1 Milyan oo Doolar, halka Ganacsatada Soomaaliyeed qaar ku yaboohay ugu yaraan 3 Milyan oo Doollar, halka Maamulka Gobolka Banaadirna uu yaboohay $250.000 oo dollar ugu deeqay dhul gariirka Dalka Turkey ka dhacay, waxaa kaloo jira in Shirkadda Dahabshiil Group ay ugu deeqday 2,000,000 TL oo ah lacagta Dalka Turkiye  iyo dadka walaalaheen ee ku waxyeeloobay dhulgariirkii ka dhacay türkiye oo u dhiganta 106,005.20 United States Dollar, sidoo kale ayay Jaamcadda ZamZam ugu deeqday Dalkaasi lacag dhan 50 kun oo dollar.

Safaaradda waxay uga mahadcelinaysaa is garab istaagga iyo taageerada Soomaaliya ay u fidisay dhibanayaashii dhulgariirkii ka dhacay Turkiga, oo uu hindisay H.E. Xasan Sheekh Maxamuud  Madaxweynaha Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya iyo H.E. Xamza Cabdi Barre Raiisulwasaaradaha Xukuumadda.

Dowladda Soomaaliya oo kaashaneysa Shacabkeeda ayaa waxay dhawaan Dowladda Turkiye gaarsiisay lacag gaaraysa ku dhawaad 5 Milyan oo doolar, taasi oo ah wajiga 1-aad ee taakuleynta Walaalaha waxyeeladu ka soo gaartay dhulgariirkii ku dhiftay qaarka mid ah Gobolada Dalkaasi, “ waa yar tahay balse qiimaheeda yay leedahay lacagtaasi la gaarsiiyay Dadka aan walaalaha nahay ee Turkiye, intaas ka badan ayaya naga istaahilaan balse tabarteenna ayaa na dhigtay meeshaasi”, sidaasi waxaa yiri Prof. Cusmaan Cali Cali Yuusuf oo ah falanqeeye arrimaha xiriirka Caalamka.

Dhawaan dalka Turkiga waxaa ka dhacay dhul gariir aad u xoogan kaa oo ay ku dhinteen dad gaaraya 45,960,dhaawaca iyo hanti badan oo ku bur-burtay taas oo dalalka caalamka bilaabeen sidii gurmad loo gaarsiin lahaa dadka halkaas dhibka kasoo gaaray.

Munaasabad lagu qabtay Muqdisho oo ay ka qayb galeen  Ra’iisul Wasaaraha Xukuumadda Federaalka Soomaaliya Mudane  Xamse Cabdi Barre iyo Guddoomiyaha Golaha Shacabka Mudane Aadan Maxamed Nuur (Aadan Madoobe) Xildhibaanno ka tirsan labada Aqal ee BJFS Guddoomiyaha Gobolka Banaadir ganacsato iyo xubnno ka socday beesha caalamka ayaa dowladda Turkiga loogu guddoonsiiyay lacagtan oo dowladda iyo shacabka Soomaaliyeed  uga qayb qaadanayaan gurmadka cadadka lacagtan ayaa dhamad $4,818,477 dollar, una dhiganta ku dhawaad 100 milyan oo lacagta Turkiga ah ee Lira taasi oo laga soo uruuriyey Shacabka Soomaaliyeed, 20-kii maalmood ee la soo dhaafay.

Ra’iisul Wasaaraha oo munaasabadaasi ks hadlay goobtaasi ayaa tilmaamay in tani ay adduunka tusayso in shacabka Soomaaliyeed markooda u gurman karaan cid kasta oo garab uga baahata xilliyada adag, Isagoo mar kale dowladda iyo walaalaha Turkiga uga tacsiyadeeyey dadkii tiradda badnaa ee ay ku waayeen musiibadii haleeshay, waxaa kaloo munaasabadaasi ka hadlay Danjiraha Dowladda Turkiye ee Soomaaliya Ibrahim Mete Yagli oo munaasabadda ka hadlay ayaa sheegay in shacabka Turkiga iyo dowladooda ay Soomaaliya u soo gurmadeen wakhti ay xaaladu aad u adkeyd isla-markaana hadda dadka Soomaaliyeed iyo dowladooda ay Walaalahooda turkiye u muujiyeen garab istaag dhaqaale iyo dareen walaalnimo oo aad u qiimo badan, “ lacagtaani qiima ahaan annaga waanagu badan tahay, waxaad noo muujiseen Walaaltinimada ka dhexeysa labada Dal iyo labada Shacbi, waxaad kaloo noo muujiseen hiil Walaalnimo” ayuu sii raaciyay Safiirka.

Dhinaca kalke Dadweynaha Dalka turkiye ayaa falcelinyo fara badan ka bixiyay Lacagtaasi ay Shacabka Soomaaliyeed ugu deeqeen ayaa mid ka mid ayaa yiri ” Yaa taajir ah iyo yaase faqiir ah, Inaad jeebka qani ka ahaato iyo inaad qalbiga qani ka ahaato waa laba kala duwan.Bal fiiri 18-ka waddan ee adduunka ugu horumarsan uguna qanisan ee Midowga Yurub halka ay soo direen gargaar bini’aadantinimo oo dhan 5.5 milyan Yuuro, Soomaaliya oo masaakiin ah oo keliya ayaa soo dirtay $5 milyan.

Muwaadin kale ayaa isna sidaan yiri ” Ilaahayoow Soomaaliya in caawimaad noocaan oo kale naga soo gaarto maxaa ka qiimo badan, sidaan ugu farxay hore wax caawimo ah igama farxin waxaan filayaa inay aad u yar tahay inaan idinkaga mahadceliyo. Taasi waxa ay muujineesaa walaaltinimada, wax lacag ah ma haystaan, laakiin wayna caawiyeen;

Muwaadin kale oo Turki ah ayaa isna ku nuuxnuuxsaday “bal ka waran hadii ay qani ahaan lahaayeen, iyagoo ahan ayey kaalmo intaan dhan ka timid, way mahadsan yihiin hadalkii Nebigaa ahaa Muslimku Muslimka kale waa walaalkii “, iyo kuwo kale oo badan oo dhammaantood qalbiga kala hadlay Ummadda Soomaaliyeed iyo Hoogaankoodaba.

Wasiirka Wasaaradda maaliyada XFS, Dr; Cilmi Maxamuud Nuur ayaa khudbad muhiim ah ka jeediyay shirka Qaramada midoobay ee Wadamada soo koraya (LDC5) oo sanadkan lagu qabtay magaalada Doha ee dalka Qatar.

Wasiirka ayaa hadal jeedintiisa diiradda ku saaray isbadalka hannaanka maamulka maaliyadda oo dowladda Soomaaliya ay xil wayn iska saartay sidii looga miro-dhalin lahaa sugnaanta nidaamka maaliyadeed ee dalkeenna.

Mudane, Cilmi Maxamuud Nuur ayaa sheegay in dib-u-habeynta Maaliyadda dalku ay nagu caawinayso in aan horumarinno dakhliga gudaha, maamul wanaagga Maaliyadda iyo hufnaanta dhaqaalaha.

Wasiirka wasaaradda deegaanka iyo isbeddelka cimillada ayaa magaalada Doxa ee Caasimadda dalka Qatar kulan kula yeelatay kaaliyaha Wasaaradda Arrimaha Dibadda dalka aan walaalaha nahay ee Qatar, marwo Lu’lu’a Al-khaadiri.

Labada mas’uul ayaa isla qaadaa dhigay iskaashiga ka dhaxeeya labada dal iyo doorka ay dowladda Qatar ka qaadan karto xal u helidda dhibaatooyinka ka dhasha isbeddelka cimillada.

Madaxweynaha Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya Mudane Xasan Sheekh Maxamuud ayaa kula kulmay magaalada Dooxa ee dalka Qatar Madaxweynihii hore ee dalka Mudane Maxamed Cabdullaahi Farmaajo.

Madaxweynaha Jamhuuriyadda ayaa la wadaagay Madaxweynihii hore ee dalka, dedaallada dowladdu ay ku bixinayso xoreynta dalka iyo halganka ciidamada iyo shacabka Soomaaliyeed ay ku jiraan ee Khawaarijta Al-shabaab lagu cirib tirayo.