Wasaaradda C/fimaadka iyo daryeelka bulshada dowladda Federaalka Soomaaliya ayaa maanta agab Caafimaadka gaarsiisay magaalada Dhuusamareeb ee Xarunta Maamul Gobaleedka Galmudug taasi oo loogu talagalay ka hortaga iyo xakameynta cudurka dalka kusii faafaya ee covid-19 .

Agabkaan oo isugu jiray  Sariiro iyo qalabkale oo looga hortaga cudurka safmareenka ayaa waxaa kala wareegay Wasaaradda Caafimaadka Galmudug waxaana ay ku bogaadiyeen dadaalka wasaaradda ay dowlad-goboleedyada ku geyneyso daawooyinka iyadoo si wadajir ah looga shaqeynayo ka hortaga cudurkaan qatarta ah Karoona Feyrus.

Sidoo kale Wasaarada Caafimaadka iyo daryeelka bulshada  ee Xukumadda Federaalka Soomaaliya ayaa waxa ay maanta agab caafimaad oo loogu talagalay ka hortagga iyo xakameynta Covid-19 u dirtay  gobolada Sool iyo Sanaag.

Dowladda Soomaaliya ayaa dadaal xooggan galineyso sidii loo xakameyn lahaa caabuqaan adduunka uu sida xooggan ula dagaalamayo ee covid-19 iyadoo la kaashaneyso dhammaan dowlad-gobolleedyada dalka si loo ilaaliyo bad-qabka shacabka Soomaaliyeed ee guud ahaan dalka.

Wasiirka Arrimaha Dastuurka Mudane Saalax Axmed Jaamac ayaa shir-gudoomiyay kulan saddex geesood ah oo ku qabsoomay qaabka muqaal-shireedka Internetka kaasoo u dhaxeeyay Wasaaradda Arrimaha Dastuurka, Guddiga Baarlamaanka ee La-socodka Dib-u-Eegista iyo Hirgelinta Dastuurka iyo Guddiga Madaxabanaan ee Dib-u-Eegista iyo Hirgelinta Dastuurka.

Kulanka intii uu socday ayaa waxaa la isku dhaafsaday warbixinno waxaana looga arinsaday caqabadaha jira ee ku hareereysan dhameeystirka dastuurka iyo sidii looga gudbi lahaa iyadoo maanka lagu hayo Caabuqa COVID19, waxaa sidoo kale looga dooday arrimha latashiyada dadweynaha, arrimaha farsamada iyo siyaasadda ee dastuurka oo qaarkood wadaxaajood u baahan iyo sidoo kale waqtiga ka haray qorshaha dhameeystirka Dastuurka.

Wasiir Saalax Jaamac ayaa ka hadlay dardargelinta howlaha horutabinta leh ee muhiimadda u leh dhameeystirka dastuurka isaga oo adkeeyay in la kordhiyo la tashiyada dadweynaha si wacyiga shacabka Soomaaliyeed ee dastuurka ku saabsan kor loogu qaado.

Dhanka kale, Gudoomiyaha Gudigga Baarlamaanka Sen Cabdiqeybdiid iyo Gudoomiyaha Gudigga Madaxabanaan Prof. Maxamed Afrax aya si wadajir ah waxa ay uga warbixiyeen howlaha u qabsoomay labada guddi waxa ayna sidoo kale muujiyeen heerka ay gaarsiisanyihiin caqabadaha taagan ee uu ugu horeeyo Caabuqa COVID19 iyagoo dhanka kale tilmaamay in caqabadahan ay ku soo aadeen xiligii ugu wanaagsnaa ee dib-u-eegista iyaga oo ku sababeeyay in howlo badan oo adag la soo qabtay kuwo kale oo muhiim ahna ay dhimanyihiin sidoo kale wacyiga dadweynaha ee dastuurka iyo wadashaqeynta hay’adaha u xilsaaran dhameeystirka dastuurka ay meel wanaagsan marayaan.

Gebogabadii, Wasiir Saalax Jaamac oo kulanka soo xiray ayaa bogaadiyay howlaha qabsoomay waxa uuna ku dardaarmay in la xoojiyo wadashaqeynta si looga mirodhaliyo geedi-socodka dib-u-eegista dastuurka.

Diyaarad ciidan oo ay leedahay dowladda Qatar islamarkaana siday qalabka looga hortago faafitaanka cudurka COVID 19 ayaa galabta soo cago dhigatay garoonka caalamiga ah ee Aadan Cadde ee magaalada Muqdisho, waxaana deeqdaasi la wareegtay Wasiirka Wasaaradda C/fimaadka ee Xukuumadda Federaalka Soomaaliya Marwo Fowziyo Abuukar Nuur.

Munaasabadda agabka lagula wareegayay waxaa goob joog ka ahaa Wasiirka Wasaaradda Arrimaha dibadda, Wasiirka caafimaadka iyo saraakiil ka socotay Safaaradda Qatar ee Muqdisho.

Fowziyo Abiikar Nuur Wasiirka Wasaaradda Caafimaadka oo la wareegtay deeqda ayaa dowladda Qatar uga mahadcelisay kaalmadan oo ay tilmaantay in ay ku soo beegantay waqtigii loo baahnaa.

Deeqdan ka timid dowladda Qatar ayaa qeyb ka ah dadaallada ay dowladda Federaalka Soomaaliya ugu jirto sidii looga hortagi lahaa faafitaanka cudurka Caronavirus.

Maamulka Gobalka Banaadir iyo Wasaarada Haweenka Ayaa deeq lacageed oo xaqul ciid ah gaarsiiyay ku dhowaad 200 oo qoys oo dan yar ah oo ku nool Magaalada muqdisho.

Deeqdan oo ka timid Hay’adda Hormuud Foundation ayaa waxay ugu talo gashay dadka dan yarta ah oo iskugu jira dadka barakacayaasha iyo dadka baahiyaha gaarka ah qaba si ay ugu ciidaan maalinta ciidul fidriga oo ay maalmo kooban naga xigto

Guddoomiyaha Haweenka Gobalka Banaadir Marwo Jawaahir Maxamuud Jaamac (jawaahir Baarqab) oo u mahadcelisay hay’addii bixisay lacagaha sadaqada ah ayaa sheegtay  in la gaaray xilligii ay dadka  Soomaaliyeed isku tashan lahayeen oo ay is kaalmeen lahaayeen.

Munaasabadaan oo lagu kaalmeynayo dadka danyarta ah ee magaalada Muqdisho ayaa waxaa goobjoog ka ahaa Wasaarada Haweenka iyo Maamulka Gobalka Banaadir qaar ka mid ah Xildhibaannada Baarlamaanka Soomaaliya iyo Guddoomiyaha Ururka Dhalliyarada Gobalka Banaadir.

Caalamka ayaa tartan uga jira sidii lo soo saari lahaa tallaalka Corona Virus xilli  Mareykanka iyo Yurub laga filayo in ay soo saarisaan tallaalka dabayaaqadka sanadkan.

Midowga Yurub  ayaa dhowaan ku dhawaaqay in dalalka Yurub ay fududeeyaan tallaabooyinka go’doominta ee loogu talo galay kahortaga faafida Cudurkaasi.

Madaxweynaha Mareykanka Donald Trump ayaa Jimcihii sheegay in uu rajeynayo in dalkiisa uu noqon karo kan ugu horeeya ee ku guleeysta soo saarista  tallaal loga hortagaya Corona Virus dhamaadka sanadkan.

Trump ayaa intaa ku daray in xukuumadiisa ay maalgashi ku saameyn doonaan  tallaalkan, isaga oo intaa raaciyay in la diiwaan galiyay 14 tallaal oo suurtagalin karo yareynta xanuunka COVID 19.

Hadalka madaxweynaha Mareykanka ayaa ku soo beegmaya xilli Sheybaaro oo caalami ah oo ku yaala dalalka Mareykanka, Yurub iyo Shiinaha ay tartan ugu jiraan soo saarista tallaalka virus, kaasi oo dabayaaqadkii sanadkii hore ka soo ifbaxay magaalada Wuhan ee Shiinaha. Cudurkani ayaa ka dib ku sii faafay qeybo kala duwan oo Caalamka ah.

Hay’adda Daawooyinka Yurub ee “Emma” ayaa sheegtay in ay suura gal tahay in ay soo saraan tallaal xakameeyn karo cudurka ‘Corona virus sanadka dambe.

Emma ayaa tilmaamtay in ay ku howlan tahay soo saarista tallaalka ka hortaga Covid 19,  iyaga oo kaashanaya 33-khubaro ah, isla markaana ay hay’addu tijaabineyso qiyaastii 115 dawo oo suurtagalin karto in looga hortago faafida xanuunkan.

Turkiga ayaa ku dhawaaqay bandoow cusub oo afar maalmood soconaya kaasi oo ka billaabanaya 15 gobol, waxayna tani ka mid tahay tallaabooyinka looga hortagayo faafitaanka fayraska Coruna, iyadoo 1,700 xaaladood iyo 48 kale Turkiga laga diiwaangeliyay saacadahii ugu danbeeyay.

Dhanka kale wadamada Sacuudiga, Imaaraadka, Masar, Kuwait, Baxreeyn iyo Al-jeeriya ayaa laga soo sheegaya xaalada cusub ay ka mid yihiin dhimasho iyo bukaano horleh uu soo ritay cudurkan iyadoo Tuniisiya ay diwaangelisay 3-xaaladood oo cusub.

Wasiirka Caafimaadka iyo Daryeelka Bulshada Xuk.Federaalka Soomaaliya, Marwo Fowziya Abiikar Nuur ayaa xaqiijisay in la diiwaan geliyay 73 xaaladood oo COVID-19 ah, 13 qofood oo xanuunka ka bogsootay iyo 2 bukaan oo u geeriyooday.

Marwo Fowziya Abiikar Nuur ayaa sheegtay in xaaladaha cusub laga diiwaan geliyay Puntiland 25, Somaliland 19, gobalka Banaadir 17 iyo Koonfur Galbeed 12. Bukaannada cusub 51 ayaa rag ah 22-na waa haween.

1,357 xaaladood oo COVID-19 ah ayaa guud ahaan dalka laga diiwaan geliyay, 148 ayaa guud ahaan ka bogsootay, Geeridu waxay mareysaa 55.

Wasiirka Caafimaadka ayaa ku baaqday in wadajir looga qayb qaato dadaallada lagu xakameynayo faafitaanka Feyruska Karoona, in dadka waaweyn iyo dadka xaruunnada daaha qaba si gaar ah xaaladdooda looga taxaddaro iyo in wacyi gelinta iyo tallooyinka caafimaad si saxan loogu dhaqmo.

Wasiirka Boostada, Isgaarsiinta iyo Teknolojiyada, Md.C/di Cashuur Xasan, ayaa sheegay in mashruucan internet-ka cusub ee 2-Africa, la filayo inuu noqdo kan ugu xawaaraha dheer xagga internet-ka ee biyaha badda hoostooda mara wasaaradduna ay qorsheynayso in dhowaan ay hirgeliso islamarkaana uu yahay xariga ku xiriirin doona sida khadadka dalalka Yurub, Bariga Dhexe iyo 16-dal oo kuyaala khaaradda Afrika.

Mashruucan ayaa waxaa iska kaashanaya shirkadaha China Mobile International, Facebook, MTN Global Connect, Orange, STC,Telecom Egypt, Vodafone iyo WIOCC.

Shirkadda Dalkom Somalia ayaa ka mid ah saamileyda WIOCC, isla markaana wakiil uga ah dalka.

Wasiirka ayaa u mahadecliyay Dalkom Somalia tallaabada kale ee ay kaga mid noqotay mashruucan ballaaran, iyadoo hore u ahayd shirkaddii ugu horreysay ee dalka keenta xarigga badda hoostiisa mara. Wasiirku wuxuu ku tilmaamay mashruucan mid abuuraya fursado cusub oo dhaqaale, isla markaana wax ka tari doona in dalkeenu uu si fudud ugu xirmo dalal badan oo ganacsi nagala dhexeeyo.

“Waxaan aaminsannahay in mar kasta oo uu kordho xawaaraha internetka in ay la kordhi doonaan dhaqaalaha iyo adeegyada ku dhisan internetka. Adduunka maanta waxaa lagu kala horumari doonaa hadba sida uu dal kasta u adeegsado teknolojiyada, waxaa kobaca teknolojiyada aasaas u ahna waa internet xawaare sare leh,” ayuu yiri wasiirku.

“Dawlad ahaan waxaa nooga aadan waa inaan dhiirrigelino, isla markaana fududeyno maalgashiga noocan oo kale ah, inagoo u abuurayna jawi lagu ilaaliyo maalgashigooda iyadoo loo marayo siyaasado iyo shuruuc ilaalineysa danaha dadka, dalka iyo maalgashatada intaba.”

Warbixin dhowaan ay soo saartay Shabakadda Cable, ayaa lagu sheegay in Soomaaliya ay ku jirto kaalinta 7aad ee adduunka, iyo kaalinta 1aad ee Qaaradda Africa dhinaca celcelis ahaan qiimaha ugu jaban ee 1GB ee internetka taleefoonka gacanta. Hase yeeshee, waxay fursad ballaaran ka bannaan tahay sidii loo horumarin lahaa internetka lagu bixiyo xargaha ee lagu isticmaalo guryaha iyo xafiisyada.

Wasiirka oo arrintaas ka hadlayay ayaa ugu baaqay shirkadaha Soomaaliyeed inay markan u soo jeestaan sidii ay u maalgashan lahaayeen dhismaha xargaha internetka ee isku xira magaalooyinka (terrestrial fiber network), iyadoo lala kaashanayo Dawladda si looga caawiyo arrimaha rukhsadaha iyo sidii maalgelin caalami ah loogu heli lahaa mashaariicdaas.

Isagoo sheegay in tallaabooyinkani ay faa’iido weyn oo dhinaca internet-ka ahi kaasi wada gaari doona dalka oo dhan, iyadoo uu soo kordhin doono hal-abuurro cusub ay ka mid tahay in dadweynuhu adeegyada dowladda ay helaan iyagoo aan tagin xafiisyada (e-government).

Mudug:-(SNTV)-Taliyaha Qaybta 21-aad ee Ciidanka Xoogga dalka General C/Casiis C/laahi Cabdi “Qooje” ayaa  sheegay in lagu guulestay heshiis hordhac ah oo  la  dhax dhigay beelo  ku dagaalamay deegaanka Laas-Gacameey oo 15-Km u jira Magaalada Bacaadweyne ee Gobolka Mudug.

Taliyaha  ayaa sheegay in ay si buuxda ugu guuleysteen in la xaliyo Coladii ka taagneyd degaanka Laas-Gacameey, islamarkaana go’aan lagu gaaray in ciddii  heshiiska baal marta tilaabo laga qaadi doono.

Kulanka heshiisiinta oo socday muddo Lix cisho ,isla markaana ay ka qeybgaleen Odayaasha dhaqanka iyo madaxda Taliska Qaybta 21-aad ee  Ciidanka Xoogga Dalka ,waxaa lagu  go’aamiyay  in laga gudbo muranadii jiray ku waasi oo ragaadinaya nabada iyo horumarka degaanka  iyo howlgalada Ciidamadu ay ku doonaayeen  in ay ku wajahaan deegaanada Al-Shabaab ay ka joogaan Gobolka Mudug.

Munaaasabad lagu maamuusayay sannad-guurada 77-aad ee aas-aaskii Ururka (SYL) ee horseeday xornimada dalka iyo 13-kii dhallinyaro ee galay taariikhda Soomaaliyeed ayaa maanta lagu qabtay Magaalada Jowhar ee xarunta gobalka Sh/Dhexe.

Kulankaan oo ay soo qaban qaabiyeen ururka dhalinyarada gobalka Sh/Dhexe ayaa lagu bogaadiyay kaalinta dhalinyarada looga baahan yahay in ay ka qaataan horumarinta dalka iyo dhammeystirka Dowladnimada.

Dadkii Madasha ka hadlay ayaa ka sheekeeyay doorka ay Dhallinyaradu ku leeyihiin horumarka dalka siiba xilliga adag ee uu marayo dalka.

15-ka may waa maalin si weyn loogu dabaal-dego waana xus u gaar ah dhallinyarada Soomaaliyeed waxaana munaasabado lagu maamuusayo maanta oo kale ee 15-ka May lagu qabtaa gudaha dalka.

Xuska 15-May oo maanta si yaabo kala duwan loogu xusay magaalooyin kala duwan oo ay caasimadda ka mid tahay ayaa waxaa ka soo wareegatay 77-sano xilligaasi oo ku beegan waqtigii la aas-aasay ururkii SyL sanadkii 1943-dii, SYL oo ka koobnaa 13 dhalinyaro oo loogu magacdaray Halganka Gumeysi la dirirka Dalka.

Dalka Soomaaliya ayaa Soo maray waqtiyo aad u adag kahor inta uu san xornimada si halgan ah kaga qaadan dalalkii gumeysan jiray ee sida Talyaaniga ee Koonfurta iyo Engiriiska oo Gumeystay shanta gobal ee waqooyi Galbeed.

Kahor SYL waxaa ay shacabka Soomaaliyeed wajaheen waqtiyo aad u adag oo ay dagaalo kala hortageen gumeysi mideysan oo ka soo horjeeday jiritaanka iyo midnimada ummadda Soomaaliyeed kuwaasoo qaarkood damacsanaa in gebi ahaanba la tirtiro qowmiyad ahaan, waxaana halgankaasi gumeysi diidka ahaa ka hortagay oo dagaalo naf- hurnimo ah kala hortagay shacabka Soomaaliyeed, Shaqsiyaadka naf iyo maalba ku waayay si ay Soomaaliya u hesho xornimo ayaa waxaa ka mid ahaa Sheekh Xasan Barsane iyo Geesiyaal badan oo maanta ay maanka ku hayaan ummadda Soomaaliyeed meel kasta ay adduunka ka joogto.