Wufuud ka kala socta Israel iyo UAE ayaa gaaray caasimada Maraykanka ee Washington, si ay u meel mariyaan heshiiski ay dhawaan wada gareen, xafladda saxiixa heshiiskaasi ayaa dhici doonta maalinta Talaadada ah ee soo socota sida la qorsheeyay.

Ra’iisul Wasaaraha Israel  Benjamin Netanyahu ayaa horay u sheegay in heshiiskan ay la saxiixanayaan Imaaraadka iyo Baxreyn uu ka dhci doona Washington, dhankoodana ay kaga bixi doonto dhaqaala badan.

Netanyahu ayaa arrintaa ka hadlay inta uusan raacin dayaaraddii   ka qadeeysay Telabiib kuna sii jeeday Washington, si uu uga qaybgalo xafladda saxiixa heshiiskii ay kal hore la galeen Imaaraadka iyo Baxreyn, ee uu garwadeen ka ahaa Mareykanka.

Wakaaladda wararka Imaraadka ee (WAM) ayaa sheegtay in Wasiirka Arrimaha Dibadda iyo Iskaashiga Caalamiga Imaraadka Abdullah bin Zaayid Al Nahyan, uu gaaray caasimadda Mareykanka isaga oo horkacaya  wafdi rasmi ah oo ay ku jiraan saraakiil sar-sare, si ay uga qeybqaataan saxiixa heshiiska diblomaasiyadeed ee lala galay Israa’iil.

Wakaaladda ayaa ku warantay in  wafdiga ay ka mid yihiin Wasiirka Dhaqaalaha iyo Warshadaha, Safiirka Imaaraadka u fadhiya Mareykanka iyo kan Qaramada Midoobay u fadhiya.

Dhanka kale Wasiirka Arrimaha Dibada Hungary, ayaa la xaqiijiyay in uu noqon doono wasiirka kaliya ee wasiirada arimaha dibada  wadamada xubnaha ka ah midowga Yurub ee kaqeyb galaya xaflada saxiixa heshiiskan udhaxeeya Imaaraadka, Baxreyn iyo Israa’iil.

Afhayeen u hadlay Wasiirka Arimaha Dibada Hungary Peter Zegarto ayaa wakaaladda wararka Hungary ee (MTI in)  u sheegay in wasiirka uu casuumaad ka helay madaxweynaha Mareykanka Donald Trump, si uu ugu qeyb galo xaflada saxiixa  heshiiska ee lagu qaban doono Aqalka Cad ee looga arrimiyo Mareykanka.

Waddamo ay ka mid yahiin France iyo UK ayaa soo dhaweyay heshiiskan, sidoo kale gudiga fulinta ee midowga Yurub oo soo dhaweeyay heshiiskan sheegayna in dhaqangalka heshiiskan uu muhiim u yahay xasiloonida gobolka.

Dhanka kale, Ururka Culimada Muslimiinta ayaa cambaareeyay heshiiska dhexmaray Baxreyn iyo Imaaraadka iyo Israel.

Xoghayaha Guud ee Xiriirka Culimada Islaamka Dr. Cali Al-Qaradaaci ayaa carrabka ku adkeeyay in aarinkan uu daba socda qabsashada Qudus ee ay ka aamuseen Muslimiinta Caalamka, iyo in waddamad Carabta ay dhagaha ka fureysteen dulaanka har iyo habeen lagu hayo shacabka Falastiin.

Hadalladan ayaa yimid kadib markii  Baxrayn ay ku dhawaaqday Jimcihii inay xiriir diblomaasiyadeed oo buuxa ay la yeelaneeyso Israel,  si ay ula mid noqoto Imaaraadka Carabta oo hore tallaabo tan la mid ugu dhawaaqay 13-kii bishii August ee sanadkan.

Madaxweynaha Mareykanka Donal Trump ayaa la filayaa inuu cafis u fidiyo sarkaal baxsad ah kaasi oo sababay in xabsi loo taxaabo afar muwaadiniin soomaali ah, warbaahinta Mareykanka ayaa baahisay in ay suurtogal tahay in cafis loo fidiyo Edward Snowden oo loo heysto kiis dhacay sanaddii 2013.

Trump ayaa difaacay Edward Snowden wuxuuna tilmaamay in dib loo eegi doono kiiska Snowden taasi oo loo fasirtay inuu damacsan yahay inuu cafis kusii deyn doono, “Waan maqlay in dad badani ay ii arkaan inaanan cadaalad sameyn, dadna waxey u arkaan inaan wax fiican sameeyay, marka si wanaagsan ayaan ula tacaamuleynaa” ayuu yiri Trump.

Edward Snowde ayaan ka fiigay Mareykanka tan iyo markii uu soo bandhigay codad sababay in xagjirnimo iyo Al-shabaabnimo lagu maxkamadeeyo afar qof oo Soomaali ah, Hey’adaha sirdoonka Mareykanka ayaa sheegay in Edward Snowden uu oggolaanshiyo la’aan uu qabtay shaqadaasi.

Mar sii horreysay ayay Maxkamad Federaal ah xukuntay in Edward Snowden uu sharci darro sameyay, balse aysan waxa saameyn ah ku yellan doonin go’aanka lagu xeray soomalida dambiga lagusoo oogay, arrintaasina waxaa kal hore siyaabo kala duwan ugasoo horjeestay ururada xuquuqda Aaadanaha oo ku baaqay in xorriyaddooda lasiiyo dadkaasi.

Markabka sahanka ah Oruc Reis ee uu Turkigu leeyahay ayaa maalintii shalay aheyd ku laabtay biyaha u dhaw gobolka koonfureed ee Antalya, waana tallaabo dejin karta xiisadaha u dhexeeya Ankara iyo Athens ee ku saabsan kheyraadka dabiiciga ah ee badda.

Dalalka Turkey iyo  Greece oo labaduba ka tirsan isbaheysiga NATO ayaa ku muransan qalfoof-badeedka iyo lahaanshiyaha xuquuqda Tamarta ee laga heli karo bariga badda Mediterenian.

Xiisadaha labada dhinac ayaa cirka isku shareertay bishii hore kadib markii ay Ankara u dirtay Markabka Oruc Reis inuu baaritaan ku sameeyo rajada laga qabo saliidda iyo gaaska biyaha ay kala sheegtaan dalalka Greece, Qubrus iyo Turkiga.

Greece ayaa soo dhaweeeyay tallaabada uu Turkigu dib ugu celiyay Markabka Oruc Reis ee baarista ka waday biyaha labada dal ay ku muransan yihiin, Greece wuxuu sheegay in uu mar walba ilaalinayo daris wanaagga jaarkiisa ah, hase yeeshee Wasaarada difaaca Turkiga ayaa ku gooddisay in aysan Ankara abqali doonin daan-daansiga Greece soo dhex-maraya.

Midowga Caalamiga ah ee Culimada Muslimiinta ayaa si rasmi u muujiyay dareenkiisa ku aaddan heshiiska Dowladda Baxrayn ay la gashay Israel taasi oo ay ku tilmaameen inay tahay khiyaano qaran oo laga gelayo shacabka Falastiin iyo umadda islaamka ah.

Xoghayaha Guud midowga culimada islaamka Ali Al-Qardagi ayaa sheegay in kulankii ugu danbeeyey ee midowga uu kasoo baxay bayaan ay kaga hadlayaan heshiiskaas iyo sida ay u arkaan, isagoo tilmaamay heshiiskaasi uu yahay mid lagu deg degay maadaama Israel ay weli ku adkaysanayso inay sii haysato dhulka umadda islaamka ah ee Falastiin.

Doorka muhiimka ah ee dhalinyarada Soomaaliyeed ay ka ciyaareen taageeridda horumarinta dalkooda oo dhawaan soo shaac baxay ayaa diirada lagu saaray kulan gaar ah oo Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay ay ka yeesheen dhalinyarada, nabadda iyo amniga.

“Inkastoo dhalinyarada Soomaaliyeed ay wajahaan caqabado badan isla markaana ay haystaan fursado xadidan, muddo yar kahor inta aan la soo saarin qaraarka 2250, waxay ka shaqeynayeen abuurista isbedel, dhisida nabadda iyo dardar gelinta horumarka, ‘ayuu kulanka ka yiri la taliyihii hore ee Qaramada Midoobay ee dhalinyarada Soomaaliya, Joao Scarpeling,

“Inta badan kuwaas waa kooxo aan rasmi ahayn oo mutadawiciin ah, oo si hal abuur leh u raadinaya habab ay ku abaabulaan asaaggooda, ayna ku horumariyaan bulshooyinka ilaha kooban iyo inta badan iyaga oo aan haysan taageero hay’adeed, ”ayuu raaciyay.

Golaha ayaa ku baaqay kulan khadka ah – oo ay si wadajir ah u soo qabanqaabiyeen Faransiiska iyo Jamhuuriyadda Dominican Arbacadii waxaana lagu qabtay waxa loogu yeero kulan aan rasmi ahayn ee Ggolaha Ammaanka (Arria-formula) kaas oo u oggolaanaya dadka martida – inay  wadaagaan casharrada laga bartay iyo hababka ugu fiican ee la xiriira hirgelinta go’aanno kala duwan oo ku saabsan dhalinyarada, nabadda iyo amniga marka laga hadlayo howlaha nabad ilaalinta ee QM iyo howlgalada siyaasadeed ee gaarka ah, iyadoo Howlgalka Kaalmaynta Qaramada Midoobay ee Soomaaliya (UNSOM) uu ahaa midkii ugu dambeeyay.

Markii hore Golaha ayaa muujiyey doorka muhiimka ah ee dhalinyaradu ka qaadan karaan ka hortagga khilaafaadka, xallinta khilaafaadka, dhisidda nabadda iyo joogtaynta nabadda, iyo weliba muhiimadda ay leedahay fududeynta ka-qaybgalka dhallinyarada iyo hoggaaminta dhinacyadaas.

Xeerka lambar 2250 ee Golaha, oo la sameeyay 2015, wuxuu muujiyay doorka muhiimka ah ee dhalinyaradu ka ciyaari karaan ka hortagga khilaafaadka iyo xallinta iyo dadaallada dhismaha nabadda iyo muhiimadda ay leedahay fududeynta fursadaha ka-qaybgalka dhallinyarada. Waxaa xigay xeerarka kale oo lagu dhisay tan sanadihii xigay, sida xeerarka 2419 iyo 2535.

Madaxdii Qaramada Midoobay u hadashay 

Dadka ka hadlay kulanka waxaa ku jiray saraakiil sare oo ka tirsan Qaramada Midoobay sida Ku-Xigeenka Xoghayaha Guud ee Arrimaha Siyaasadda, Rosemary DiCarlo, iyo Ku-Xigeenka Xoghayaha Guud ee Hawlaha Nabadda, Jean-Pierre Lacroix. Waxay kahadleen shaqooyinka waaxyadooda quseeya, taageerida fulinta qaraarada, iyo hababka ugu fiican ee lagu hirgaliyo dhalinyarada, nabada, iyo ajandaha amniga ee howlgallada Qaramada Midoobay.

Marwo DiCarlo hadalkeeda waxay carrabka ku adkaysay in ka-qaybgalka dhallinyarada ee dadaallada nabadda ay tahay mid waajib ah waxayna ku baaqday in si wax ku ool ah loo hirgeliyo dhallinyarada, ajandaha nabadda iyo amniga, oo ay ku lug leeyihiin dhammaan daneeyayaasha muhiimka ah.

“Taageerada sii socota ee Dowladaha Xubnaha ka ah iyo muhiimadda Golaha Ammaanka ayaa loo baahan yahay si horumar dheeraad ah looga gaaro ajendahan,” ayay tiri marwo DiCarlo. “Waa inaan ku dhisnaa xaqiiqda ah in ka-qaybgalka muuqda iyo ka mid noqoshada dhallinyarada geeddi-socodka siyaasadeed ee dhismaha nabadda aan mar dambe loo arkin ikhtiyaar ama wax lagafikirayo. Waxay si sax ah u noqotay mid ka mid ah tiirarka aasaaska u ah ajendaha joogtaynta nabadda.”

Dhankiisa mudane Lacroix ayaa xusay in hawlgallada nabad ilaalinta ay si muuqata uga gacan gaysanayaan hirgalinta go’aamada ku saabsan dhalinyarada, nabadda iyo amniga, balse in badan wali loo baahan yahay in la qabto.

“Dhalinyarada ayaa udub dhexaad u ah nabadda. Si ay fursad u helaan, waa in wax laga qabto baahiayahooda; codkooda ayaa xoogaystay hawlahooduna waa horumartay” ayuu yiri.

Dhalinyaradii hadashay  

Dadkii kale ee hadlay waxaa ka mid ahaa la taliyaha iyo isku duwaha barnaamijka dhalinyarada, nabada iyo amniga ee Hawlgalka Maamulka ku meel gaarka QM ee Kosovo (UNMIK), wakiilka QM ee Xaqiijinta Howlgalka ee Kolombiya, iyo mudane Scarpelini, oo hada ah khabiir madax banaan oo afartii sano ee ugu danbeesay ku shaqeenayay doorka la-talinta dhalinyarada ee Soomaaliyeed.

Markuu kasoo muuqday kulanka Golaha mudane Scarpelini wuxuu sheegay in dhalinyarada Soomaaliyeed ay si fudud beesha caalamka u waydiisanayaan caawimaad: “waxay rabaan in la maqlo oo la arko, waxay kaloo rabaan in la aqoonsado waxqabadkooda togan, waxayna rabaan fursado iyo hay’ado ay kaga qayb qaadan karaan kor uqaadida dalkooda oo ay aadka u jecelyihiin”.

Wuxuu sheegay in samaynta qaraarka 2250 ee Golaha ay ahayd fursad iyo aqoonsi ay raadinayeen dhalinyaro badan oo Soomaali ah.

“Maalmo gudahood samaynta qaraarkan, ururada ay hogaaminayaan dhalinyaro oo ay taageerto Xafiiska QM ee Soomaaliya waxay qabteen munaasabad qaran, oo ay ka qaybgaleen 300 oo gabdho iyo wiilal isugu jira oo ka kala yimid dhammaan maamul goboleedyada dalka. Munaasabada ayey dhalinta Soomaaliyeed ku sameeyeen heeshiis nabada ee dhaliyarada Soomaaliyeed, maxalliga ay soomaalidu hoggaamineyso oo ay Soomaalidu leedahay oo ku saabsan qaraarka 2250 oo leh soo jeedimo wax ku ool ah iyo xalal maxalli ah si nabad waarta loogu soo dabaalo dalka,” ayuu yiri.

Isigoo hadalkiisa sii wata “Dhalinyarada ayaa  sidoo kale ku xujeeyay QM  iyo saaxiibada kale ee Soomaaliya inay ku socdaan dadaallada muhiimka ah isla markaana abuuraan madal wadahadal.”

Farsamooyinkii Dhallinyrada Soomaaliyeed  

Farsamooyinkaasi waxay ahaayeen shirk waynihii sanadlaha ahaa ee Dhallinyarada Qaranka Soomaaliyeed, kaasoo madal siinayey dhalinyaro ku kala socday sooyaallo kala duwan, Dowladaha xubnaha ka ah Federaalka iyo qabiillada inay isu yimaadaan oo ay helaan meel ay ku mideysan yihiin; tan labaad, Golaha La-talinta Dhallinyarada ee Qaramada Midoobay, oo la aasaasay 2018, si loo siiyo kooxda QM ee ku sugan Soomaaliya talooyin la taaban karo oo ku salaysan waaya-aragnimada nololeed ee dhallinyarada; iyo, marka saddexaad, Guddiga Wadajirka ah ee Dhallinyarada Gaalkacayo, oo ah farsamada rasmi ah oo lagu fududeynayo ka-qaybgalka dhallinyarada ee geedi-socodka rasmiga ah nabadda Gaalkacayo.

Waxyaabahaas midkoodna lama gaari lahayn haddii aan awoodi weyno inaan abuurno iskaashi dhab ah. Wadashaqeyn lala yeesho maamulada Soomaalida heerar kala duwan. Iskaashi lala yeesho ururada ay hogaamiyaan dhalinyarada iyo hogaamiyaasha dhalinyarada. Laakiin gaar ahaan, wadashaqeyn dhab ah oo dhex marta xafiiska QM Soomaaliya iyo Kooxda Qaramada Midoobay ee Soomaaliya, ”ayuu yiri md Scarpelini.

Dadaallada ay sameeyeen hawlgallada nabadda ee Qaramada Midoobay si loo hirgeliyo go’aammada la xiriira dhallinyarada, nabadda iyo amniga ayaa waxaa si wayn u soo dhoweeyey kasoo qaybgalayaasha kulanka.

“UNSOM iyo dawladda Soomaaliya oo wadajira waxay ka wada shaqeynayeen sidii dhalinyarada loogu fududeyn lahaa heshiiska nabadeed waxayna aasaaseen guddi lataliya dhalinyarada”.ayuu yiri wakiilka ka socday dalka Indonesia, Dian TriansyahDjani “Tani waxay gacan ka geysaneysaa wax ka qabashada faquuqa waxayna u abuureysaa wadooyin dhalinyarada Soomaaliyeed fursad ay ku helaan waxbarasho tayo leh iyo fursado shaqo. Waxaan u baahannahay inaan tan kusoo celino howlgallada kale ee Qaramada Midoobay.”

unsom